Với nền kinh tế hội nhập như hiện nay, người Việt chúng ta sở hữu tài sản ở nước ngoài ngày càng nhiều. Vì vậy mà phát sinh ra các quan hệ thừa kế vượt ra khỏi phạm vi quốc gia, quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài. Đây là một trong những chế định quan trọng của tư pháp quốc tế và cũng là một quan hệ phức tạp, gắn kết với nhiều hệ thống pháp luật. Chính vì vậy, việc xác định luật áp dụng là một trong những vấn đề quan trọng trong tư pháp quốc tế Việt Nam và các nước. Văn phòng luật sư  Bình Dương – Văn phòng Luật sư Trường Thành xin chia sẻ những quy định về pháp luật áp dụng cho quan hệ thừa kế có yếu tố nước ngoài được đăng tải tập trung tại Bộ luật Dân sự 2005.

Các trường hợp thừa kế có yếu tố nước ngoài

Ba trường hợp thừa kế có yếu tố nước ngoài là:

1. Người để lại di sản là người nước ngoài hoặc là người VN định cư ở nước ngoài;
2. Người thừa kế tài sản là người nước ngoài hoặc người VN định cư ở nước ngoài;
3. Tài sản thừa kế ở nước ngoài.

Theo Điều 767 quy định về Thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài như sau:

1.  Thừa kế theo pháp luật phải tuân theo pháp luật của nước mà người để lại di sản thừa kế có quốc tịch trước khi chết.
2. Quyền thừa kế đối với bất động sản phải tuân theo pháp luật của nước nơi có bất động sản đó.
3. Di sản không có người thừa kế là bất động sản thuộc về Nhà nước nơi có bất động sản đó.
4. Di sản không có người thừa kế là động sản thuộc về Nhà nước mà người để lại di sản thừa kế có quốc tịch trước khi chết.

Thừa kế có yếu tố nước ngoài theo pháp luật

Như vậy, ta chia làm 2 trường hợp không có di chúc hoặc di chúc không hợp pháp đối với di sản thừa kế theo pháp luật. Với 2 trường hợp này, người được hưởng thừa kế (hàng thừa kế), điều kiện, trình tự hưởng thừa kế đều do pháp luật quy định chứ không phải do ý chí của người để lại di sản thừa kế.

Và theo Điều 767 trên, ta chia làm 2 loại di sản thừa kế là động sản và bất động sản. Chúng tôi sẽ dựa vào để tư vấn pháp luật thừa kế

Đối với di sản thừa kế là động sản thì sẽ áp dụng luật của nước mà người để lại di sản có quốc tịch trước khi chết. Pháp luật Việt Nam sẽ áp dụng đối với các quan hệ thừa kế mà công dân Việt Nam là người để lại di sản thừa kế là động sản bất kể quan hệ này xảy ra ở đâu và di sản đang hiện diện ở nước nào. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam sẽ không được áp dụng khi công dân nước ngoài để lại di sản là động sản hiện diện trên lãnh thổ Việt Nam và quan hệ thừa kế xảy ra tại Việt Nam.

Còn đối với di sản là bất động sản thì sao? Riêng đối với di sản thừa kế là bất động sản thì sẽ áp dụng nguyên tắc Luật nơi có vật. Điều này có nghĩa là công dân Việt Nam để lại di sản thừa kế là bất động sản thì pháp luật Việt Nam không có cơ hội áp dụng nếu bất động sản không hiện diện ở Việt Nam và ngược lại, pháp luật Việt Nam sẽ được áp dụng khi công dân nước ngoài để lại di sản thừa kế là bất động sản hiện diện trên lãnh thổ Việt Nam.

Thừa kế có yếu tố nước ngoài theo di chúc

Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết (Điều 646). Khi phân chia di sản thừa kế theo di chúc, ta cần xét xem di chúc này có hợp pháp hay không. Tương tự với thừa kế có yếu tố nước ngoài theo di chúc cũng vậy. Ta cần xét xem năng lực hành vi lập và hủy bỏ di chúc của người để lại di sản cũng như hình thức của di chúc.

Tại Việt Nam, việc chọn luật áp dụng để xác định năng lực hành vi lập, hủy bỏ di chúc và hình thức di chúc được quy định tại Điều 768 BLDS 2005:

“1. Năng lực lập di chúc, thay đổi và hủy bỏ di chúc phải tuân theo pháp luật của nước mà người lập di chúc là công dân;

2. Hình thức của di chúc phải tuân theo pháp luật của nước nơi lập di chúc”.

Như vậy, Pháp luật Việt Nam sẽ được áp dụng để xác định năng lực chủ thể khi công dân Việt Nam lập, thay đổi, hủy bỏ di chúc, định đoạt di sản thừa kế, bất kể di sản thừa kế là động sản hay bất động sản. Pháp luật Việt Nam sẽ không được áp dụng đối với việc xác định năng lực chủ thể khi công dân nước ngoài lập, thay đổi, hủy bỏ di chúc định đoạt di sản thừa kế, kể cả khi hành vi này được thực hiện tại Việt Nam.

Còn về về hình thức di chúc, Việt Nam áp dụng nguyên tắc Luật của nước nơi lập di chúc. Nếu công dân Việt Nam lập di chúc ở nước ngoài phải tuân theo những quy định của pháp luật nước ngoài về hình thức di chúc. Còn nếu công dân nước ngoài lập di chúc ở Việt Nam thì bắt buộc phải tuân theo quy định của pháp luật Việt Nam về hình thức di chúc.

Ngoài ra, đối với việc thừa kế theo di chúc của công dân Việt Nam ở nước ngoài, Điều 660 cũng quy định những di chúc bằng văn bản dưới đây cũng có giá trị như di chúc được công chứng nhà nước chứng nhận hoặc UBND xã, phường, thị trấn chứng thực: “Di chúc của người đang đi trên tàu biển, máy bay có xác nhận của người chỉ huy phương tiên đó; Di chúc của công dân Việt Nam đang ở nước ngoài có chứng nhận của cơ quan lãnh sự, đại diện ngoại giao Việt Nam ở nước đó” 

Trong các vụ sự liên quan đến luật thừa kế,một số trường hợp người thừa kế muốn từ chối tài sản được thừa kế, vậy mong muốn này có được hay không? Và người thừa kế muốn nhường di sản thừa kế cho người khác thì có được không? Bài viết của văn phòng luật sư Bình Dương sẽ giúp bạn hiểu thêm về tình huống này.

Không được quyền từ chối tài sản được thừa kế để trốn nợ

Theo Điều 642 BLDS quy định về Từ chối nhận di sản như sau:

“1. Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác.

2. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản; người từ chối phải báo cho những người thừa kế khác, người được giao nhiệm vụ phân chia di sản, cơ quan công chứng hoặc ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có địa điểm mở thừa kế về việc từ chối nhận di sản.
3. Thời hạn từ chối nhận di sản là sáu tháng, kể từ ngày mở thừa kế. Sau sáu tháng kể từ ngày mở thừa kế nếu không có từ chối nhận di sản thì được coi là đồng ý nhận thừa kế”.

Như vậy, chỉ trừ trường hợp người thừa kế từ chối nhận thừa kế nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác, như trốn nợ, trốn tránh nghĩa vụ cấp dưỡng hay bồi thường thiệt hại…, thì các trường hợp còn lại đều được pháp luật công nhận, người thừa kế được quyền từ chối nhận di sản thừa kế.

Trong trường hợp người thừa kế đã từ bỏ quyền thừa kế của mình hợp pháp theo quy định của pháp luật, thì phần tài sản bị từ chối đó sẽ được đem chia theo pháp luật cho những đồng thừa kế còn lại. Nếu người thừa kế đã từ chối nhận di sản thì đồng nghĩa với việc từ chối không được hưởng di sản trong cả 2 hình thức thừa kế là theo di chúc và theo pháp luật. Người từ chối nhận di sản có quyền từ chối toàn bộ hay một phần tài sản mà mình đáng lẽ được hưởng. Người thừa kế có thể từ chối phần di sản của mình bằng cách ghi rõ trong văn bản thỏa thuận phân chia di sản là “tặng toàn bộ di sản của mình” cho một người thừa kế khác.

Cần lưu ý rằng nếu hết 6 tháng kể từ thời điểm mở thừa kế, nếu người có quyền thừa kế không làm văn bản từ chối nhận di sản thì coi như đã nhận di sản. Việc từ chối di sản phải được lập thành văn bản gửi cho người đồng thừa kế, người tiến hành chia di sản và công chứng tại cơ quan có thẩm quyền.

Từ chối khi thời hạn nhận thừa kế hơn 6 tháng

Vì quá thời gian 6 tháng kể từ thời điểm mở thừa kế nên người thừa kế không thể làm thủ tục từ chối nhận di sản. Vì vậy cách tốt nhất để nhường di sản thừa kế cho người thừa kế khác là tiến hành làm văn bản thỏa thuận phân chia di sản có công chứng, trong văn bản người thừa kế phải ghi rõ tặng cho toàn bộ hoặc một phần di sản thừa kế của mình, căn cứ theo Khoản 1 Điều 49 Luật công chứng 2006 quy định:

“1. Những người thừa kế theo pháp luật hoặc theo di chúc mà trong di chúc không xác định rõ phần di sản được hưởng của từng người thì họ có quyền yêu cầu công chứng văn bản thoả thuận phân chia di sản.

Trong văn bản thoả thuận phân chia di sản, người được hưởng di sản có thể tặng cho toàn bộ hoặc một phần quyền hưởng di sản của mình cho người thừa kế khác”.

Người thừa kế có thể liên hệ với một tổ chức công chức để làm thủ tục khai nhận di sản thừa kế này. Sau khi đã công chứng văn bản khai nhận di sản thừa kế, cũng như văn bản thỏa thuận phân chia di sản tặng toàn bộ hoặc một phần di sản thừa kế của mình cho người thừa kế khác rồi thì theo đó người thừa kế khác có thể làm thủ tục sang tên nhận phần di sản được nhận theo quy định của pháp luật.

Từ chối nhận di sản vì người đã chết yêu cầu thực hiện nghĩa vụ

Kể từ thời điểm mở thừa kế, người thừa kế có quyền hưởng di sản thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật. Đồng thời phải chịu những nghĩa vụ tài sản mà người chết để lại.

Nghĩa vụ tài sản do người chết để lại nói tại Điều 637 Bộ Luật Dân sự là những nghĩa vụ tài sản mà người để lại di sản đáng lẽ phải thực hiện khi còn sống, nhưng chưa thực hiện được thì người đó đã chết. Vì vậy những nghĩa vụ này được chuyển sang cho người thừa kế.

“1. Những người hưởng thừa kế có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ tài sản trong phạm vi di sản do người chết để lại, trừ trường hợp có thoả thuận khác.

2. Trong trường hợp di sản chưa được chia thì nghĩa vụ tài sản do người chết để lại được người quản lý di sản thực hiện theo thoả thuận của những người thừa kế.
3. Trong trường hợp di sản đã được chia thì mỗi người thừa kế thực hiện nghĩa vụ tài sản do người chết để lại tương ứng nhưng không vượt quá phần tài sản mà mình đã nhận, trừ trường hợp có thoả thuận khác”.

Ngoài ra, nếu người có tài sản lập di chúc giao cho người thừa kế một nghĩa vụ, nếu nghĩa vụ đó là hợp pháp, không trái với pháp luật và đạo đức xã hội. Giả sử như ông B viết di chúc để lại 1 phần di sản cho ông C nếu như ông giết ông D thì đây là nghĩa vụ trái pháp luật, phần di sản này sẽ được phân chia theo hình thức thừa kế pháp luật.

Như đã viết ở trên, chỉ trừ trường hợp người thừa kế từ chối nhận thừa kế nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác, như trốn nợ, trốn tránh nghĩa vụ cấp dưỡng hay bồi thường thiệt hại…, thì các trường hợp còn lại đều được pháp luật công nhận, người thừa kế được quyền từ chối nhận di sản thừa kế. Vì vậy, người thừa kế từ chối nhận di sản phải biểu lộ công khai ý chí của mình thể hiện ở việc phải báo cho những người thừa kế khác biết, người nhận nhiệm vụ phân chia di sản, Công chứng Nhà nước hoặc UBND xã, phường, thị trấn nơi có địa điểm mở thừa kế biết về việc từ chối nhận di sản. Việc từ chối nhận di sản phải được lập thành văn bản, chứ không thể nói bằng lời nói miệng.

Bạn có bao giờ thắc mắc thời gian có hiệu lực của di chúc không? Hay di chúc có hiệu lực pháp luật khi nào? Giả sử như ông A viết di chúc cách đây 10 năm. Sau đó 2 năm sau, trong một chuyến đi chơi xa, ông bị mất tích và không có tung tích. Vậy di chúc của ông khi nào có hiệu lực? Và nếu có tranh chấp thì sẽ giải quyết như thế nào? Tất cả những vấn đề pháp lý trên được quy định trong bộ luật thừa kế.

Hiệu lực pháp luật của di chúc

Theo Điều 667 BLDS quy định:“Di chúc có hiệu lực pháp luật từ thời điểm mở thừa kế”.

Như vậy, pháp luật không quy định rõ về thời gian có hiệu lực của di chúc. Trong đó, thời điểm mở thừa kế là thời điểm người tài sản chết. Trong trường hợp Tòa án tuyên bố một người đã chết thì thời điểm mở thừa kế là ngày được xác định tại khoản 2 Điều 81 BLDS (Điều 633).

Điều 81 BLDS quy định về Tuyên bố một người là đã chết như sau:

“1. Người có quyền, lợi ích liên quan có thể yêu cầu Toà án ra quyết định tuyên bố một người là đã chết trong các trường hợp sau đây:

1. a) Sau ba năm, kể từ ngày quyết định tuyên bố mất tích của Toà án có hiệu lực pháp luật mà vẫn không có tin tức xác thực là còn sống;
2. b) Biệt tích trong chiến tranh sau năm năm, kể từ ngày chiến tranh kết thúc mà vẫn không có tin tức xác thực là còn sống;
3. c) Bị tai nạn hoặc thảm họa, thiên tai mà sau một năm, kể từ ngày tai nạn hoặc thảm hoạ, thiên tai đó chấm dứt vẫn không có tin tức xác thực là còn sống, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác;
4. d) Biệt tích năm năm liền trở lên và không có tin tức xác thực là còn sống; thời hạn này được tính theo quy định tại khoản 1Điều 78của Bộ luật này.
5. Tuỳ từng trường hợp, Toà án xác định ngày chết của người bị tuyên bố là đã chết căn cứ vào các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này”.

Như vậy, sau 3 năm kể từ ngày quyết định tuyên bố mất tích của Toà án có hiệu lực pháp luật mà vẫn không có tin tức xác thực là còn sống thì ông A được tuyên bố là người đã chết. Và lúc đó, Tòa án sẽ xác định ngày chết của ông A và mở thừa kế theo di chúc của ông. Lúc này, chúng ta sẽ xem xét đến tính hợp pháp của di chúc và phân chia di sản theo quy định của pháp luật.

Thời hiệu khởi kiện tranh chấp về thừa kế 

Pháp luật không quy định thời gian có hiệu lực của di chúc mà chỉ quy định thời hiệu khởi kiện tranh chấp về thừa kế (là 10 năm kể từ ngày người có di sản chết).

Theo Điều 645 BLDS quy định về Thời hiệu khởi kiện về thừa kế như sau:

“Thời hiệu khởi kiện để người thừa kế yêu cầu chia di sản, xác nhận quyền thừa kế của mình hoặc bác bỏ quyền thừa kế của người khác là mười năm, kể từ thời điểm mở thừa kế.

Thời hiệu khởi kiện để yêu cầu người thừa kế thực hiện nghĩa vụ về tài sản của người chết để lại là ba năm, kể từ thời điểm mở thừa kế”.

Như vậy, nếu có tranh chấp xảy ra, trước hết, ta phải xét đến tính hợp pháp của di chúc ông A và nếu trong thời gian là 10 năm kế từ ngày mở thừa kế, nếu di chúc hợp pháp thì những người thừa kế có thể khởi kiện để chia di sản theo di chúc. Còn nếu di chúc không hợp pháp thì di sản sẽ được chia thừa kế theo pháp luật, tức theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa kế do pháp luật quy định (Điều 674). Trong trường hợp hết thời hiệu khởi kiện tranh chấp về thừa kế, có tranh chấp mà những người thừa kế chưa khởi kiện thì sau này dù có tranh chấp về thừa kế thì Tòa án cũng không giải quyết. Ai đang quản lý, sử dụng được tiếp tục sử dụng theo pháp luật.

Giả sử ông A không để lại di chúc và quá thời gian 10 năm kể từ ngày mở thừa kế thì những người thừa kế có thể khởi kiện và phân chia di sản hay không?

Văn phòng luật tư vấn luật thừa kế như sau: Theo Nghị quyết của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao số 02/2004/NQ-HĐTP ngày 10/8/2004 hướng dẫn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết các vụ án dân sự, hôn nhân và gia đình cũng có quy định một số trường hợp không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế như sau:

“Trường hợp trong thời hạn 10 năm, kể từ thời điểm mở thừa kế mà các đồng thừa kế không có tranh chấp về quyền thừa kế và có văn bản cùng xác nhận là đồng thừa kế hoặc sau khi kết thúc thời hạn 10 năm mà các đồng thừa kế không có tranh chấp về hàng thừa kế và đều thừa nhận di sản do người chết để lại chưa chia thì di sản đó chuyển thành tài sản chung của các thừa kế.

Khi có tranh chấp và yêu cầu tòa án giải quyết thì không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế, mà áp dụng các quy định của pháp luật về chia tài sản chung để giải quyết và cần phân biệt như sau:

– Trường hợp không có di chúc mà các đồng thừa kế thỏa thuận về phần mỗi người được hưởng khi có nhu cầu chia tài sản, thì việc chia tài sản chung đó được thực hiện theo thỏa thuận của họ.

– Trường hợp không có di chúc và các đồng thừa kế không có thỏa thuận về phần mỗi người được hưởng khi có nhu cầu chia tài sản, thì việc chia tài sản chung đó được thực hiện theo quy định của pháp luật về chia tài sản chung”.

Như vậy, nếu những người thừa kế của ông A không có tranh chấp về hàng thừa kế và đều thừa nhận di sản do ông A để lại chưa chia, chỉ không thỏa thuận được về phần mỗi người được hưởng thì không thuộc trường hợp bị coi là đã hết thời hiệu khởi kiện về thừa kế, tòa án sẽ thụ lý vụ kiện và áp dụng các quy định của pháp luật về chia tài sản chung để giải quyết.