Lỗi là một yếu tố chủ quan nói lên thái độ tâm lí của con người đối với hành vi của mình và hậu quả của hành vi đó. Nói người gây ra thiệt hại phải có lỗi tức là người đó thấy hoặc phải có nghĩa vụ phải thấy trước được hành vi của mình có thể gây thiệt hại cho người khác và hành vi đó là trái pháp luật. Dưới đây là đôi ý của chuyên viên tư vấn về hợp đồng tại Bình Dương chia sẻ khái quát về khía cạnh pháp lý này.

Lỗi còn là yếu tố để xác định một thiệt hại cần phải bồi thường hay không, hành vi gây ra thiệt hại có thể là hành vi vi phạm các thỏa thuận trong hợp đồng hoặc là hành vi trái pháp luật hay không. Vì vậy, trong trách nhiệm bồi thường thiệt  hại ngoài hợp đồng, chứng minh người gây thiệt hại phải có lỗi là một trong các điều kiện cần, để làm căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.

Trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng thì dù người gây thiệt hại có lỗi cố ý hay vô ý đều phải bồi thường, vì người gây ra thiệt hại trước khi tiến hành một công việc nào đó phải có nghĩa vụ thấy trước các tác hại có thể xảy ra và phải áp dụng những biện pháp đề phòng. Trước khi thực hiện hành vi người thực hiện phải có nghĩa vụ ý thức được hành vi của mình có thể gây thiệt hại hay không, do đó phải chịu trách nhiệm trước bất kì hình thức nào khi thực hiện hành vi đó. Từ đó có thể kết luận rằng lỗi là một cơ sở pháp lí cho việc bồi thường thiệt hại.

Lỗi cố ý và lỗi vô ý

Cố ý gây thiệt hại là trường hợp một người thực hiện hành vi nhận thức rõ hành vi của mình sẽ gây thiệt hại cho người khác mà vẫn thực hiện và mong muốn hoặc không mong muốn nhưng để mặc cho thiệt hại xảy ra.

Vô ý gây thiệt hại là trường hợp một người không thấy trước được hành vi của mình có khả năng gây thiệt hại mặc dù phải biết hoặc có thể biết trước thiệt hại xảy ra hoặc có thể có trước hành vi của mình có khả năng gây thiệt hại nhưng cho rằng thiệt hại sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn chặn được.

Có quan điểm cho rằng, các cá nhân trong xã hội đều có quyền được bảo đảm về tính mạng, tài sản cho nên mỗi khi có sự tổn hại xảy ra, người gây thiệt hại đương nhiên phải bồi thường. Trách nhiệm dân sự được xây dựng trên cơ sở lỗi sẽ là giải pháp vừa thỏa mãn đạo lý vừa hợp với lợi ích công cộng.

Mức bồi thường thiệt hại

Điều 605 BLDS 2005 có quy định về mức bồi thường theo nguyên tắc như sau

Thiệt hại phải được bồi thường toàn bộ và kịp thời. Các bên có thể thỏa thuận về mức bồi thường, hình thức bồi thường bằng tiền, hoặc hiện vật hoặc thực hiện một công việc, phương thức bồi thường một lần hoặc nhiều lần, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác.

Người gây thiệt hại có thể được giảm mức bồi thường, nếu do lỗi vô ý mà gây ra thiệt hại quá lớn so với khả năng kinh tế trước mắt và lâu dài của mình

Khi mức bồi thường không còn phù hợp với thực tế thì người bị thiệt hại hoặc người gây thiệt hại có quyền yêu cầu Tòa án hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác thay đổi mức bồi thường

Khả năng kinh tế trước mắt và lâu dài của người gây ra thiệt hại gồm: Tài sản hiện có, thu nhập hiện tại và tài sản, thu nhập sau này. Nếu có đủ cơ sở để đánh giá mức độ thiệt hại không phải là quá lớn với khả năng kinh tế lâu dài của người gây ra thiệt hại thì họ vẫn phải bồi thường toàn bộ thiệt hại.

Điểm c Khoản 2.2 Nghị quyết 03/2006/NQ-HĐTP cũng nêu rõ: “Người gây thiệt hại chỉ có thể được giảm mức bồi thường khi có đủ hai điều kiện sau đây:

Do lỗi vô ý mà gây thiệt hại;

Thiệt hại xảy ra quá lớn so với khả năng kinh tế trước mắt và lâu dài của người gây thiệt hại, có nghĩa là thiệt hại xảy ra mà họ có trách nhiệm bồi thường so với hoàn cảnh kinh tế trước mắt cũng như về lâu dài họ không thể có khả năng bồi thường được toàn bộ hoặc phần lớn thiệt hại đó.”

Như vậy, xác định lỗi vô ý hay cố ý của người gây thiệt hại có thể ảnh hưởng tới mức độ bồi thường thiệt hại. Cơ sở xác định lỗi cũng là một điểm đáng lưu ý.

Trong đời sống hàng ngày thiệt hại về tài sản, tính mạng, sức khỏe, danh dự nhân phẩm của công dân, tài sản, danh dự, uy tín của các tổ chức có thể xảy ra dưới nhiều tác động khác nhau. Cũng có thể đó là những tác động khách quan song cũng có thể do hành vi trái pháp luật của cá nhân mang lại. Do đó nhà nước đã phải sử dụng nhiều biện pháp pháp luật khác nhau để ngăn chặn và khắc phục những hậu quả đó. Văn phòng luật sư Bình Dương Trường Thành xin chia sẻ ý kiến về vấn đề này

Quy định từ Bộ Luật Dân sự

Điều 604 của BLDS 2005 quy định “Người nào do lỗi cố ý hoặc vô ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, xâm phạm danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường”. Như vậy, một người gây thiệt hại cho người khác thì giữa những người gây thiệt hại và người bị thiệt hại phát sinh một mối quan hệ pháp luật; trong đó người bị thiệt hại có quyền yêu cầu người gây thiệt hại phải bồi thường ngược lại người gây ra thiệt hại phải có nghĩa vụ bồi thường những thiệt hại mà mình đã gây ra. Quan hệ pháp luật đó gọi là nghĩa vụ phát sinh do gây thiệt hại hay còn gọi là trách nhiệm bồi thương thiệt hại ngoài hợp đồng.

Luật sư tư vấn luật hợp đồng thường nêu rõ: trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng là trách nhiệm dân sự phát sinh do không chấp hành hoặc chấp hành không đúng nghĩa vụ theo hợp đồng. Đặc điểm của loại trách nhiệm này là giữa hai bên, bên chịu trách nhiệm và bên bị thiệt hại phải có quan hệ hợp đồng có hiệu lực và sự thiệt hại phải có quan hệ hợp đồng.

Như vậy, khi gây thiệt hại về tính mạng sức khỏe thì dù hai bên có quan hệ hợp đồng hay không có quan hệ hợp đồng thì thực tiễn xét xử đều áp dụng trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Có ý kiến cho rằng trong hợp đồng vận chuyển hành khách nghĩa vụ của bên vận chuyển không những phải đưa khách đến nơi mà còn phải đảm bảo đến nơi đúng giờ và sự an toàn của hành khách, nếu trong hành trình của mình xe gây thiệt hại cho người đi bộ và hành khách, chủ xe phải bồi thường thiệt hại cho hành khách theo hợp đồng, ngoài ra còn phải có trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cho người đi bộ.

Trách nhiệm độc lập của bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

Trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng là trách nhiệm dân sự phát sinh giữa các chủ thể mà trước đó không có quan hệ hợp đồng hoặc tuy có quan hệ hợp đồng nhưng hành vì của người gây thiệt hại không thuộc về nghĩa vụ thi hành hợp đồng đã kí kết. Trách nhiệm ngoài hợp đồng đưa đến một hệ quả là người gây thiệt hại phải bồi thường toàn bộ thiệt hại (cả trực tiếp lẫn gián tiếp) cho người bị thiệt hại.

Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng khác với trách nhiệm hình sự. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được áp dụng với mọi pháp nhân, cá nhân và các chủ thể khác nhưng trách nhiệm hình sự chỉ áp dụng đối với mỗi cá nhân. Chế độ trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có mục đích vừa buộc người gây thiệt hại phải bù đắp những tổn thất đã xảy ra vừa góp phần bảo vệ tài sản cá nhân và tổ chức. Nó có ý nghĩa vừa áp dụng biện pháp bảo đảm quyền dân sự vừa giáo dục mọi người về ý thức tuân thủ pháp luật. Tôn trọng và bảo vệ tài sản, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác.

Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một trách nhiệm dân sự. Như vậy, đây là một trách nhiệm độc lập, không phụ thuộc vào trách nhiệm hình sự. Vì vậy, trường hợp được miễn truy tố hình sự vẫn có thể xét xử về dân sự để buộc người gây thiệt hại phải bồi thường.

Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được quy định rõ ràng từ Điều 604 đến 630 BLDS 2005. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có nhiệm vụ bảo vệ tài sản, tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm của công dân, tài sản, danh dự, uy tín của tổ chức. Đồng thời, trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng có tác dụng giáo dục, phòng ngừa vì bất cứ ai gây ra thiệt hại đều phải có nghĩa vụ bồi thường.

Chúng ta biết rằng bất cứ một sự vi phạm pháp luật nào cũng đem đến cho xã hội một sự thiệt hại nhất định vì ít nhất nó cũng làm cho trật tự pháp luật trong xã hội không ổn định, đe dọa những điều kiện tồn tại bình thường của các quan hệ trong xã hội. Tuy nhiên những thiệt hại như vậy không phải lúc nào cũng đưa đến việc phát sinh trách nhiệm bồi thường. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại chỉ phát sinh khi có sự thiệt hại về tài sản có thể trị giá được bằng tiền và sự thiệt hại về tinh thần, sức khỏe, tính mạng do hành vi xâm phạm gây ra. Luật sư Bình Dương xin chia sẻ thêm về vấn đề pháp lý này

Như đã trình bày ở trên, thiệt hại là một yếu tố cấu thành của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Không có thiệt hại thì không phát sinh trách nhiệm bồi thường. Thiệt hại là một điều kiện bắt buộc phải có làm cho trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng khác với trách nhiệm hình sự.

Trong trách nhiệm hình sự đối với một số tội có cấu thành hình thức thì không đòi hỏi phải có hậu quả vật chất. Ngay cả một số tội có cấu thành vật chất thì trong một số trường hợp cá biệt hậu quả chưa xảy ra nhưng do tính chất của hành vi nguy hiểm có khả năng gây ra hậu quả lớn cũng đã cấu thành tội phạm hoặc ngược lại đối với một số tội như thiếu tinh trần trách nhiệm hoặc vi phạm luật lệ giao thông thì phải có hậu quả nghiêm trọng mới cấu thành tội phạm. Nhưng trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại này, dù thiệt hại không nghiệm trọng vẫn phải bồi thường. Mức bồi thường được xác định căn cứ trên mức thiệt hại.

Mức bồi thường dựa trên tài sản bị thiệt hại

Sự thiệt hại về tài sản là sự mất mát và giảm sút về một lợi ích vật chất được pháp luật bảo vệ. Thiệt hại về tài sản có thể được tính toán thành một số tiền nhất định, bao gồm các khoản sau: những chi phí bỏ ra bao gồm chi phí về ngăn chặn, hạn chế thiệt hại hoặc khắc phục thiệt hại như tiền thuốc, tiền điều trị, tiền mai táng phí, tiền sửa chữa tài sản; những hư hỏng mất mát về tài sản; những thu nhập không thu được. Những thu nhập không thu được này chính là những thu nhập mà lẽ ra người bị thiệt hại nếu không xảy ra thiệt hại sẽ thu được. Thu nhập không thu được gồm có thu nhập bị mất và thu nhập bị giảm sút.

Mức bồi thường thiệt hại dựa trên sự thiệt hại thực tế

Thế nào là sự thiệt hại thực tế? Sự thiệt hại thực tế là thiệt hại có thể tính toán được. Vì vậy, thiệt hại thực tế không bắt buộc phải xảy ra. Một sự thiệt hại gián tiếp cũng được cho là thiệt hại thực tế nếu như nhất định sẽ xảy ra và ước lượng được. Ngược lại, sự thiệt hại không thực tế tức là không chắc chắn xảy ra hoặc chỉ có tính giả định, thiệt hại này không được bồi thường.

Trách nhiệm bồi thường thiệt hại bao gồm trách nhiệm bồi thường thiệt hại về vật chất, trách nhiệm bồi thường bù đắp về tinh thần.

Thiệt hại vật chất đã được định rõ tại Khoản 2 Điều 307 Bộ luật Dân sự.

Ngoài ra, khi luật sư giỏi tư vấn luật hợp đồng vẫn phải nhắc đến khoản 3 điều này cũng quy định về thiệt hại tinh thần nhưng chưa rõ rệt. Quy định này như sau: “Người gây thiệt hại về tinh thần cho người khác do xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín của người đó ngoài chấm dứt hành vi vi phạm, xin lỗi, cải chính công khai còn phải bồi thường một khoản tiền để bù đắp tổn thất về tinh thần cho người bị thiệt hại”. Nghị quyết số 03/2006/NQ-HĐTP ngày 08/07/2006 của Hội đồng thẩm phán TANDTC hướng dẫn áp dụng một số quy định của BLDS 2005 về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng tại điểm 1.1 Khoản 1 nêu rõ: “thiệt hại do tổn thất về tinh thần của cá nhân được hiểu là do sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm mà người bị thiệt hại hoặc do tính mạng bị xâm phạm mà người thân thích, gần gũi nhất của nạn nhân phải chịu đau thương, buồn phiền, mất mát về tình cảm, bị giảm sút hoặc mất uy tín, bị bạn bè xa lánh do bị hiểu nhầm,… và cần phải được bồi thường một khoản tiền bù đắp tổn thất mà họ phải chịu” và “thiệt hại do tổn thất về tinh thần pháp nhân và các chủ thể khác không phải là pháp nhân (gọi chung là tổ chức) là do danh dự, uy tín bị xâm phạm, tổ chức đó bị giảm sút hoặc mất đi sự tín nhiệm, lòng tin,… vì bị hiểu nhầm và cần phải được bồi thường một khoản tiền bù đắp tổn thất mà tổ chức phải chịu”.

Mặc dù BLDS đã ghi nhận bồi thường thiệt hại về tinh thần nhưng đến nay việc bồi thường thiệt hại về tinh thần còn những quan điểm khác nhau và chưa thống nhất. Pháp luật dân sự của các nước cũng có những quy định khác nhau về vấn đề này. Một số quan điểm chấp nhận việc bồi thường và một số quan điểm không chấp nhận bồi thường. Một số người cho rằng, thiệt hại về tinh thần chỉ là khái niệm xã hội, không thể tiền để chuộc lại hay mua được. Như vậy, tùy vào từng trường hợp cụ thể mới có thể xác định được mức bồi thường thiệt hại. Cơ sở rõ ràng nhất để xác định chính là thiệt hại về vật chất.